Ötegezegenlerin İsimlendirilmesi

IAU gezegen uyduları, yeni keşfedilen ötegezegenler ve bunların ev sahibi yıldızları gibi göksel nesnelerin isimlendirilme aşamasında halkın doğrudan ya da bağımsız organize (kurumsal) bir oyla katılımını tamamen desteklemektedir.  Bu süreçte Güneş Sistemi nesnelerinin sorunsuz işleyen isimlendirme geleneği izlenmektedir.

IAU göksel nesnelerin isimlendirilmesi konusunda kendisini bir tekel olarak görmez — teoride herhangi bir kişi kendi seçtği yönteme göre bir isim uyarlayabilir. Bununla birlikte, yapılan keşiflerin halka açıklığı ve harcanan emekler nedeniyle, dünya genelinde farkındalık önemlidir ve IAU bu şartlar altındaki benzersiz deneyimini başarılı bir halka açık isimlendirme sürecinin faydasına olacak şekilde sunmaktadır (geçmişte olduğu gibi bilimsel gösterim konularından farklı tutulmaktadır).

Bilimsel tanımlamalar

LÖtegezegenlerin tanımlanması için yapılan bilimsel isimlendirme sürecinin iki temel bileşeni vardır: 1) düzgün bir isim ya da kısaltma ile birlikte, bazen 2) bir küçük harf numaraları takip etmektedir.

İlk bileşen çok sayıda kaynaktan elde edilebilir. En yaygın kaynak bir ötegezegenin ev sahibi yıldızının iyi bilinen, yaygın ya da gökbilim kataloğu ismidir. Alternatif olarak, ötegezegenler keşfin yapıldığı projenin ya da aygıtın ismini alabilmektedir.

Ötegezegen isimlendirmede ilk bileşene ait birçok örneği inceleyeceğiz. Örneğin, 51 Pegasi b, Kanatlı At takımyıldızındaki 51 Pegasi yıldızı etrafında bulunan bir ötegezegendir. Yıldız katalogdaki bu özel ismini İngiliz gökbilimci John Flamsteed’in 1712’deki yıldız atlasından almıştır. Ötegezegen isimleri için kullanılan diğer yaygın yıldız kataloğunun adı GJ olup, Alman gökbilimci Wilhelm Gliese’nin 1957 tarihli indeksinin genişletilmiş 1970 versiyonudur (Az miktarda Gliese ötegezegeni de mevcuttur). Bu isimlendirmeye örnek bir dünya GJ 1214 b’dir ve anlamı yıldız kataloğunda 1214 nolu sırada bulunan yıldızın etrafında bulunan ilk gezegene işaret etmektedir. Bunun yanısıra, bazı örneklerde halen HD ve HIP katalog ekleri kullanılmaktadır. Yıldızının çok kullanılan ismiyle anılan bir ötegezegen örneği Formalhaut b’dir ve ilk olarak en az 2000 yıl önce kullanılan Arapça isminden gelmektedir.

Ulusal Havacılık ve Uzay Dairesi’nin (NASA) Kepler uzay teleskopu ile keşfedilen ötegezegenler bu aracın ismini almakta ve Kepler gezegenleri olarak isimlendirilmektedirler. Diğer bir örnek, CoRoT gezegenleri olup, Fransız Uzay Ajansı (CNES) ve Avrupa Uzay Ajansı’nın (ESA) ortak çalışması olan COnvection ROtation and planetary Transits (Konveksiyon, Dönüş ve Gezegen Geçişleri) uzay görevinin adı kullanılmıştır. Örnek gezegen isimleri sırasıyla Kepler-186 f ve CoRoT-7b’dir. İsimlerdeki sayıların anlamı ötegezegen sisteminin aygıtın aldığı verilerdeki tespit ya da tanımlanma sırasıdır.

Gökbilim ya da gezegen-araştırma projelerinin ismini alan gezegenler arasında, her ikisi de yer-konuşlu çalışmalar olan HAT gezegenleri; Hungarian Automated Telescope Network (HATNet) (Macar Otomatik Teleskop Ağı), ve SuperWASP projesi ile keşfedilen WASP gezegenleri yer almaktadır. Diğer çok sayıda örnek de mevcuttur. Katar devleti bir ötegezegen-avlama projesini finanse ederek, bulunan gezegenlere Quatar-1b ve benzeri isimleri n verilmesini sağlamaktadır. MOA (Astrofiziksel Mikromerceklenme Gözlemleri) ve OGLE (Optik Kütleçekimsel Merceklenme Deneyi) ötegezegenleri  de özel gözlem teknikleri kullanılarak keşfedilmişlerdir.

Şimdi ötegezegenlerin bilimsel olarak isimlendirilmelerinde ikinci harf bileşenini inceleyelim. Başka bir güneş sisteminde keşfedilen ilk ötegezegen b; ikincisi c; üçüncüsü d; şeklinde isimlendirilir. Harf, yıldızın etrafında bulunan gezegenin yörünge yeri hakkında ipucu vermez, dolayısıyla Ötegezegen-c, Ötegezegen-b’ye göre yıldızına daha yakın ya da daha uzak bir yörüngede bulunabilir.

Küçük harfle isimlendirme biçimi IAU’nun ikili ve çoklu yıldız sistemlerini isimlendirme kurallarından elde edilmiştir. Birincil yıldız, diğer yoldaş yıldıza göre genellikle daha büyük ve parlak olanı, büyük A ile isimlendirilir. Yoldaşları ise B ve C olarak devam eder.  Sirius, gökyüzündeki en parlak yıldız olup, bu bilimsel adlandırmaya örnek verilebilir. Yıldız aslında bir çift sistemin üyesidir, Büyük Köpek takımyıldızında gördüğümüz parlak yıldız Sirius A’dır ve onun sönük yoldaşı ise Sirius B. Alpha Centauri üçlü sisteminin ikinci parlak yıldızının etrafında olduğu varsayılan ilk ötegezegen ise Alpha Centauri Bb şeklinde isimlendirildi. Eğer bir ötegezegen çift yıldız sistemindeki iki yıldızın yörüngesinde de dolanıyorsa, Kepler-34(AB) b şeklinde isimledirilebilir.

İsimlendirme kuralları

İsimlendirme kampanyası için halk tarafından önerilen isimlerin IUA ve Küçük Gezegen Merkezi tarafından Güneş Sistemi’nin Küçük Nesneleri için uyarlanan isimlendirme ve kısıtlama kurallarına uyması gerekmektedir. (bkz. https://www.iau.org/public/naming/#minorplanets, ya da , daha fazla ayrıntı için, http://www.minorplanetcenter.net/iau/info/Astrometry.html#nametype).

Özellikle önerilen isimlerin şu şekilde olması gerekir:

  • 16 karakter veya daha az uzunlukta;
  • Tercihen bir kelime;
  • Telaffuz edilebilme (bazı dillerde);
  • Hakaret içermeyen;
  • Var olan bir gökbilimsel nesnenin adına çok benzememelidir. Gökbilimsel nesnelere verilmiş olan isimler şu bağlantıları kullanarak kontrol edilebilir;

Buna ek olarak aşağıdaki isimler önerilemez:

  • Evcil hayvan isimleri;
  • Ticari özelliğe sahip olan isimler;
  • Birey isimleri, siyasi olarak bilinen yer ve olaylar, askeri ya da dini faaliyet isimleri;
  • Yaşayan kişilerin isimleri;
  • Ev sahibi yıldız ve etrafındaki bir gezegen için aynı isim;

İsimlendirme süreci fikri mülkiyet halklarına uymalıdır:

  • Önceden kullanılmış olan isimlerin önerilmesi durumunda, bunların kullanımının ücretsiz olduğu gösterilmelidir (örneğin kitaplar, oyunlar, filmler gibi kurgusal olarak üretilmiş isimler olması durumunda bunların telif haklarını ihal etmediği gibi);

Eğer nesne(ler) için hali hazırda kullanılmakta olan bilimsel bir isimlendirme mevcutsa, halkın önerdiği isim onun yerini almayacaktır, ancak IAU tarafından bu nesne(ler) için resmen kullanılan bir isim olarak, beraberinde bu ismi öneren kurum ya da kişi bilgileriyle, tanınacak ve bu şekilde tanıtılacaktır. Bu genel isim daha sonra bilimsel ismiyle birlikte, ya da yerine, herhangi bir kısıtlama olmadan kalıcı bir şekilde kullanılabilir.

İlgili Bağlantılar: 


Translated by Arif Solmaz
Proofread by Ümit Fuat Özyar
Çeviri: Arif Solmaz
Düzenleme: Ümit Fuat Özyar

Original (English)/Orjinal (İngilizce): IAU Themes “Naming of exoplanets” https://www.iau.org/public/themes/naming_exoplanets/

This Turkish version was translated by volunteers of the Astronomy Translation Network coordinated by National Astronomical Observatory of Japan and IAU Office for Astronomy Outreach.

Bu Türkçe versiyon  Japonya Ulusal Gökbilim Gözlemevi ve IAU Gökbilim Eğitim ve Halkla İlişkiler Ofisi tarafından koordine edilen Gökbilim Çeviri Ağı gönüllüleri tarafından çevrilmiştir.